VLASTI INSISTIRAJU NA ZASTARELIM PROJEKTIMA IZ PROŠLOG VIJEKA PREVAZIĐENIM U EVROPI: Oni bi da potape Komarnicu, a ima toliko boljih alternativa  

Izvor: CIN-CG/Autori: Đurđa Radulović/Predrag Nikolić

Iz EPCG tvrde da je projekat HE Komarnica najspremniji, te da traže partnere u francuskoj EDF, a Francuzi za CIN-CG kažu da oni vode računa o životnoj sredini i da Komarnica nije u fokusu 

Projekat izgradnje hidroelektrane (HE) Komarnica, neisplativ je za Crnu Goru, tvrde brojni stručnjaci iz zemlje i inostranstva. Država bi izgubila kanjon nemjerljive vrijednosti, a proizvodila bi iz ovog postrojenja svega nekolika procenta energije koja je potrebna zemlji. Ima mnogo drugih efikasnijih rješenja, koja bi nadomjestila energiju koju će Crna Gora izgubiti neminovnim gašenjem Termoelektrane Pljevlja. 

IZ EPCG kažu za Centra za istraživačko novinarstvo Crne Gore (CIN-CG) suprotno, da je HE Komarnica najzreliji energetski projekat, i da bi njihov partner za ovaj projekat mogao biti jedna od vodećih globalnih aktera u oblasti energetike, francuska EDF Power Solutions (EDF). 

Iz crnogorske energetske kompanije podsjećaju CIN-CG da su u septembru 2024. godine sa predstavnicima francuske energetske kompanije EDF –– potpisali Memorandum o razumijevanju. Time su stvoreni uslovi za intenzivniju saradnju, kažu iz EPCG-a. Navode i da će projektu izgradnje brane na Komarnici doprinijeti  i potpisivanje Međudržavnog sporazuma između Crne Gore i Francuske, koje se uskoro očekuje, a koje će, između ostalog, obuhvatiti i oblast energetike.

Iz EPCG navode da je stručni tim EDF-a sproveo analizu projekata HE Kruševo i HE Komarnica. 

„EDF Power Solutions kao odgovorna kompanija stavlja zaštitu životne sredine i društvene aspekte u središte svojih projekata i partnerstava“, kažu iz francuske kompanije za CIN-CG i dodaju da je u njihovom fokusu isključivo projekat HE Kruševo.

,,Obje strane razmatraju potencijalne oblike saradnje u oblasti hidroenergije. Mi smo trenutno isključivo fokusirani na projekat Kruševo, kao i u oblasti drugih obnovljivih izvora energije i rješenja za skladištenje, kako bi se osigurala održiva i fleksibilna isporuka električne energije sa niskim emisijama CO₂”, kažu za CIN-CG iz EDF.

Naglasili su da je njihova kompanija globalno prepoznata po  posvećenosti visokim međunarodnim standardima „pokazujući da energija i održivost mogu ići ruku pod ruku”.

Vlada izvukla projekat iz ormara 

Ideja o potapanju kanjona Komarnice zarad hidroelektrane stara je preko pola vijeka. Zbog brojnih nedoumica, prije svega održivosti energetske, ekonomske i ekološke, koje su pratile ovaj projekat, pritiska stručnjaka i civilnog sektora, projekat je bio potisnut sve do decembra protekle godine. Tada ga Vlada Milojka Spajića izvlači ponovo na svjetlo i stavlja na prvo mjesto liste Prioritetnih infrastrukturnih projekata u energetici u Crnoj Gori, predviđenih za finasiranje sredstvima Evropske unije. 

Par mjeseci nakon što je ovaj projekat stavljen na listu prioreriteta, oglasio se Evropski parlament. Vladi je stiglo upozorenje da će upravo zaštita Komarnice, kao i Solane i dina u Ulcinju biti presudni za zatvaranje Poglavlja 27.   

To izgleda ovdje u Vladi nije imao ko da čuje. U nedavno usvojenom Prostornom planu Crne Gore (PPCG) planirana je izgradnja HE Komarnica, uprkos tome što je u istom planu taj predio planiran i za zaštitu. 

,,Nedavno usvojeni Prostorni plan smatramo nelegalnim jer nijesu adekvatno uzeti u obzir komentari javnosti i plan se vrlo značajno mijenjao nakon javnog uvida”, kaže za CIN-CG Pipa Galop, stručnjakinja za energetiku u okviru mreže Bankwatch, koja ističe da je neprimjerno da se HE Komarnica nalazi u PPCG. 

Prije usvajanja plana, u aprilu ove godine, stručna komisija sastavljena od 19 domaćih i internacionalnih eksperat procijenila je da je jedan od ključnih dokumenata neophodan za odluku o gradnji HE Komarnica – Elaborat o procjeni uticaja na životnu sredinu- neprihvatljiv! 

Komisija je ocijenila da je Elaborat loše urađen, te da EPCG koja je naručilac ovog dokumenta, nije ispunila brojne zahtjeve oko istraživanja vezanih za biodiverzitet i životnu sredinu, kažu za CIN-CG iz  Crnogorskog društva ekologa (CDE), koja je pomno pratila ovaj proces. 

Više crnogorskih i stranih eksperata apelovalo je tokom prethodnih godina da se uradi analiza isplativosti projekata, a posebno da se ažuriraju svi ključni fakti, jer se projekat koji je iniciran prije više decenija zasniva na zastarjelim podacima, pa se u potpunosti kosi sa savremenim ekološkim standardima. 

CDE problematizuje što se u Prostornom planu navodi da bi HE Komarnica mogla godišnje proizvoditi 670 GWh – što predstavlja 40 odsto prosječne godišnje proizvodnje TE Pljevlja . ,,To je potpuno nova i do sada nepoznata informacija, a stručnjaci je ocjenjuju kao netačnu i tehnički nedostižnu. U zvaničnoj projektnoj dokumentaciji EPCG o HE Komarnica navodi se da bi ona proizvodila svega 213 GWh godišnje, a to je tek sedmi dio energije koju daje TE Pljevlja“, navode iz ove organizacije. 

,,Projekat izgradnje HE Komarnica bi bio veoma skup, građevinski izuzetno zahtjevan i složen, dugotrajan, koji bi obezbjedio minimalnu godišnju količinu proizvodnje, koja bi se kretala nešto malo iznad jedan odsto, ukupne proizvodnje u Crnoj Gori, imajući u vidu količinu proizvodnje koja se planira instalirati u periodu do 2030.“, navodi se u studiji slučaja Kanjon Komarnice koju je radio tim eksperata različitih struka pod pokroviteljstvom CDE. 

,,Projekt HE Komarnica snage 172 MW sastojalo bi se od betonske brane visine od 171 metara, i ogromne akumulacije dužine 17,6 kilometara. Godišnje bi proizvodila samo 213 GWh električne energije, što je prilično malo za tako veliki građevinski projekat”, upozoprava Galop i dodaje: ,,Poređenja radi HE Piva ima dvostruko veći kapacitet – 342 MW, ali četiri puta veću proizvodnju – prosječno 860 GWh. Javnosti nikada nije uvjerljivo dokazano da je projekt HE Komarnice ekonomski isplativ”, tvrdi ova poznata evropska stručnjakinja.  

HE Komarnica bi poplavila dio prostora koji je kandidovan za Emerald područje –  rijeku Komarnicu i Regionalni park Dragišnica i Komarnica. Projekt bi takođe pogodio tri potencijalna područja Natura 2000: dolina Bukovice, planinu Vojnik, područja Komarnica i Pridvorica. Nadalje, rijeka Komarnica identifikovana je i kao potencijalno područje za proširenje Nacionalnog parka Durmitor i UNESCO područja, ali do sada joj je dodijeljen samo status „Regionalnog parka“.

Ekspert iz ove oblasti, koji je insistirao na anonimnosti kaže za CIN-CG da sumnja da će se, ako bude makar malo razuma, projekat HE Komarnica realizovati: ,,Crna Gora ima malu teritoriju i nepotrebno je potapati dio zemlje zbog hidroelektrane koja bi donijela malo energije, a uz to je veoma skupa. Nedostajuća energija se može nadomjestiti iz solarnih i vjetro elektrana uz kotištenje baterija za skladištenje energije i ostalih alternativa koje su aktuelne u Evropi”. 

EPCG gluva za argumente struke 

,,Hidroelektrane omogućavaju stabilnu proizvodnju energije iz obnovljivih izvora, uz minimalan nivo emisije CO₂, čime direktno doprinose klimatskim ciljevima i održivosti energetskog sistema. Njihova izgradnja takođe podrazumijeva formiranje značajnih vodenih rezervi koje, pored energetske funkcije, imaju i ulogu u zaštiti od poplava i unapređenju sistema navodnjavanja”, tvrde iz EPCG. Naglašavaju da se ovaj projekat izdvaja po strateškom i energetskom porencijalu. Navode i da je i u ranijoj planskoj dokumentaciji ovaj projekat bio jasno definisan kao integralni dio dugoročnog razvoja elektroenergetskih kapaciteta Crne Gore. 

,,Projekti velikih hidroelektrana se u svijetlu klimatskih promjena i nejasnih hidroloških predviđanja za budućnost u poslednjih 10 godina napuštaju u svijetu i sve ih je manje… Vrlo često one imaju umanjenu ili skoro pa nikakvu proizvodnju u periodima ekstremnih vremenskih prilika ili nedovoljnog punjenja vodotokova“, navodi se u Studiji slučaja: Kanjon Komarnica. 

Oslanjanje na hidrološke prilike ne bi trebalo da bude osnov za dugoročnu energetsku strategiju, tvrdi se u studiji. Navodi se primjer iz 2022. kada su, usljed nepovoljnih hidroloških prilika i eksternih cjenovnih šokova, crnogorski elektroenergetski sistem i EPCG bili značajno izloženi i zavisni od uvoza električne energije.

,,Premisa da je HE Komarnica neophodna zbog energetske stabilnosti i nadomještanje gašenja TE Pljevlja je potpuna neistina. TE Pljevlja prosječno godišnje proizvodi oko 1400 do 1500 GWh električne energije, što je  sedam puta više nego što je projektovana proizvodnja HE Komarnica u idealnim hidrološkim uslovima”, kaže za CIN-CG Milan Niković, elektroinženjer. 

Niković smatra da bi za ovakav projekat trebalo finansirati ozbiljnu Studiju izvodljivosti, ali ne po domaćim, već po internacionalnim bankovnim standardima, koja bi dala odgovore na sve moguće detalje i aspekte ulaska u ovakvu jednu  investiciju. ,,Ta studija bi trebala da pokaže i višegodišnje projekcije parametara po kojima se mjeri isplativost realizacije projekata izgradnje velikih hidroelektrana: projekcije kretanja cijene struje na berzi, volatilnost tržišta, procjene ukupnih energetskih prinosa, hidroloških prilika, itd ”, objašnjava Niković. U EPCG pak tvrde da su sve ključne pripreme oko ovog projekta i procjene već urađene. 

U Crnoj Gori, praktično i nema iskusnog kadra za projektovanje i izgradnju ovako kompleksnih projekata, kaže Niković. ,,Kompletno porjektovanje i radove bi bilo neophodno povjeriti inostranim kompanijama. Upitno je da li bi se na području Crne Gore uopšte pronašlo radnika i građevinske operative za izviđenje ovakvog projekta”, uvjeren je Niković. 

Planovi EPCG-a se i dalje skrivaju od građana ali od nedavno znamo da je Vlada definitivno odlučila da treba da se gradi hidroelektrana iako za manje novca možemo dobiti više energije iz drugih izvora, a pri tome sačuvati prirodu, tvrdi Vuk Iković, biolog. 

,,Svaka vlast ima određene projekte i programe. Projekat HE Komarnica je projekat prethodne vlasti, i uprkos tome što su tada stručnjaci znali da je riječ o ekonomski i energetski neisplativom projektu, nova vlast je nastavila s njegovom promocijom i trošenjem novca građana na ostvarenje ovog pogubnog, davno prevaziđenog projekta’’, tvrdi Iković. 

Evropska unija ne podržava projekat

Prema saznanjima CDE, Evropska komisija je još prije nekoliko godina jasno poručila da HE Komarnica i HE Kruševo neće biti finansirane iz Ekonomskog i investicionog plana za Zapadni Balkan (WBIF) EK, upkos tome što se nalaze na listi projekata koje Crna Gora planira da kandiduje za ovo finansiranje. 

,,Ti projekti nijesu izabrani jer nijesu usklađeni sa Zelenom agendom za Zapadni Balkan. Umjesto toga, Komisija preporučuje da se u Crnoj Gori podrže projekti rekonstrukcije i unapređenja postojećih hidroelektrana, što je u skladu i sa analizom WBIF-a”, navodi se u dopisu biološkinje CDE-a Jelene Popović.  

Kao zemlja kandidat za članstvo u EU, Crna Gora prema Bernskoj konvenciji ima obavezu da štiti kandidate za Emerald područja i da sprovede tzv. „odgovarajuću procjenu“ za svaki projekat koji može imati značajan uticaj na Emerald ili Natura 2000 lokalitete, objašnjava saradnica Bankwatch-a, Pipa Galop. ,,Ako se utvrdi da će uticaj biti značajan, projekat ne može biti realizovan osim ako posebna procjena ne pokaže da se radi o projektu od „izuzetnog javnog interesa“. 

Prema Okvirnoj direktivi EU o vodama, projekti koji bi pogoršali status rijeke, nijesu dozvoljeni, osim ako se ne dobije izuzeće prema članu 4(7) direktive. I za to je potrebna detaljna procena – koja u slučaju Komarnice takođe nije sprovedena.

,,Kanjon Komarnice je divalj, nepristupačan i nije ga lako istražiti. Međutim da bi se ocijenio uticaj na životnu sredinu mora se poznavati sve to”, objašnjava za CIN-CG Andrijana Mićanović iz CDE-a

Prilikom izrade Elaborata, biodiverzitet je opisan veoma šturo, a naučnici su zbog nepristupačnosti kanjona ušli na samo četiri lokacije. Mićanović objašnjava da je aktuelni projekat za HE zasnovan na podacima iz 70-ih godina prošlog vijeka, a da u svijetu klimatskih promjena podaci ne smiju biti stariji od pet godina. 

Područje gdje je planirana HE je stanište brojnim zaštićenim vrstama, uključujući vukove, medvjede, balkanske divokoze, vidre, kamene rakove, sure orlove, jarebice kamenjarke i kosce. Ipak, puni opseg vjerojatne štete za ove i ostale vrste od projekta još nije poznat jer je provedeno samo djelomično terensko istraživanje. 

,,Što prije Vlada odustane od ovog projekta, to će biti bolje za Crnu Goru, a ukoliko ne odustane – branićemo i Komarnicu i našu Elektroprivredu, jer to je firma građana Crne Gore”, poručuje Iković.

Brojne alternative  

U današnjoj energetskoj praksi, se prije svega koriste brža i efikasnija riješenja, koja su pri tom značajno isplativija i brža za izgradnju od velikih hidro elektrana, koje su kao manje isplativi projekti u današnjoj energetskoj tranziciji skoro potpuno napuštene u svijetu u posljednjih desetak godina, kaže elektroinženjer Milan Niković. 

On smatra da su riješenja koja bi trajno obezbjedila energetsku stabilnost i nezavisnost energetskog sistema u Crnoj Gori masovnija izgradnja većih vjetro i solarnih elektrana, postavljanje većih baterijskih postrojenja za skladištenje energije i balansiranje energetskog sistema, obavezna izgradnja barem jedne hibridne elektrane i moguća buduća supstitucija termo elektrane tehnologijom malih nuklearnih podzemnih reaktora.

,,Svakako bi trebalo razmotriti i značajnija ulaganja u energetsku efikasnost, stvaranje virtuelnih elektrana, proizvodnju zelenog vodonika kao pogonsko gorivo za neku buduću gasnu elektranu, kao jedno od mogućih riješenja. O svemu ovome država i Vlada moraju da zauzmu precizne stavove i kreiraju precizne operativne planove energetske tranzicije”, kaže Niković. 

Kao alternativna rješenja, Niković predlaže izgradnju moguće gasne elektrane umjesto postojeće termo elektrane. 

Moguća je i izgradnja jedne veće hidroelektrane, koja ne bi imala veći uticaj na životnu sredini, niti bi nanijela veću pejzažnu ili reljefnu štetu. Prema Nikoviću  dobro rješenje bi bila HE Boka sa podzemnom proizvodnom halom, koja bi primarno poslužila kao baterija za balansiranje većeg broja postojećih i budućih solarnih i vjetro elektrana.

Drugi stručnjak koga je konsultovao CIN-CG, pored ozbiljnih kritika upućenih rukovodstvu EPCG, zbog potenciranja zastarelih projekata, ali i neracionalnog vođenja poslovne politike, posebno oko prekomjernog zapošljavanja, trošenja i zaduživanja, ističe da ipak pozdravlja to što je EPCG najavila realizaciju projekat o spajanju Krupačkog i Slanog jezera, što bi moglo značajno da poveća kapacitet HE Perućica. Treba raditi i na jačanju postojećih kapaciteta, kaže on, jer tu su velike mogućnosti za unapređenje energetskih prilika u zemlji.    

Uprkos brojnim alternativnim rješenjima i mogućnostima koje daju postojeća postrojenja, Vlada i EPCG uz sve kontroverze ne odustaju od Komarnice. Iz EPCG ističu da će se konačna odluka o narednim koracima u realizaciji HE Komarnica znati tokom ove godine.

Vlada i Agencija ignorisali dva negativna mišljenje eksperata o Elaboratu 

Elaborat o procjeni uticaja na životnu sredinu HE Komarnica, objavljen je u februaru 2022. Tada je obrazovana stručna Komisija od 19 eksperata koja je ocijenila elaborat kao neprihvatljiv i vratili ga EPCG na doradu. 

Prvi put je ocijenjen kao neprihvatljiv  zbog metodologije i opisa bioloških karaktersitika, objašnjava Andrijana Mićanović iz CDE-a, koji su imali uvid u cjelokupan proces ocjene ovog dokumenta. ,,EPCG je imala dvije i po godine da odradi dodatna istraživanja i dopuni Elaborat. To je urađeno na veoma neprofesionalan način, EPCG je unijela samo sitne izmjene, bez novih  istraživanja”, kaže Mićanović. 

Zbog toga je Komisija, početkom 2025, dala po drugi put negativno mišljenje na Elaborat, nakon čega je EPCG tražila produženje roka od godinu dana. 

Prema riječima Mićanović, ovo je bila sjajna prilika da Agencija za zaštitu životne sredine (Agencija) koja daje finalnu riječ o ovom  dokumentu, kaže da Elaborat ne opravdava izgradnju HE Komarnica, što bi učinjelo njeno izbacivanje iz strateških dokumenta mnogostruko lakšim. Međutim, to se nije desilo, i HE Komarnica je uvrštena u nedavno usvojeni PPCG. 

,,Agencija je po zakonu morala da se izjasni o stavu komisije – najlogičnije bi bilo da je shodno odluci Komisije, i sama dala negativno mišljenje. Međutim direktor, Milan Gazdić se uopšte nije izjasnio i samoinicijativno je dao novi rok EPCG od 30 dana. EPCG je samo odlučila da se povuče iz procedure – što znači da procedura može ponovo da se pokrene kad god žele,” objašnjava Mićanović. Time je izgubljena jedinstvena prilika da projekat ne prođe jedan od najvažnijih koraka na putu realizacije. 

Iz Agencije, s druge strane za CIN-CG tvrde da su sve uradili po zakonu – ,,ne može se reći da je Agencija samoinicijativno produžila pomenuti rok, već je postupila u skladu sa svojim nadležnostima i obavezama koje su predviđene Zakonom. U vezi sa pomenutim produženjem roka, obavještavamo Vas da je Nosilac projekta zatražio produženje roka za dodatnih 365 dana, a da je Agencija nakon razmatranja predmetnog zahtjeva odlučila da predmetni rok produži za 30 dana, cijeneći pronalaženje najboljeg mogućeg rješenja kada je u pitanju realizacija projekata i njihov uticaj na životnu sredinu”. 

,,Mi smo imali uvid u cijelu dokumentaciju za i protiv Komarnice od početka procesa: biodiverzitet, energetska i ekonomska istraživanja”, objašnjava Mićanović.  ,,U Elaboratu je biodiverzitet veoma loše istražen. Zbog toga smo organizovali tri naučne ekspedicije, četvrta se upravo dešava. Privukli smo naučnike iz cijele Zapadne Evrope koji nam pomažu da istražimo biodiverzitet ovog područja”, objašnjava Mićanović. 

I pored brojnih proceduraslnih problema i kršenja iz EPCG kaži da se ,,Nastavak ovog postupka, kao i odluka o narednim koracima, očekuju  tokom tekuće godine”. 

U cilju potpune usklađenosti sa najvišim standardima zaštite životne sredine, EPCG planira da, osim dopune postojećeg Elaborata, izradi i Studiju uticaja na UNESCO lokalitet Nacionalnog parka Durmitor, u skladu sa metodologijom UNESCO-a. Takođe, predviđena je izrada odgovarajuće ekološke studije u formi ESIA (Environmental Social Impact Assessment), prema pravilima međunarodnih finansijskih institucija.

,,Ako je procjena uticaja koju je vodila Agencija za zaštitu životne sredine trajala tri godine, postavlja se pitanje koliko će tek trajati ovaj postupak sa UNESCO-m? Posebno imajući u vidu da je proces koji je vodila Agencija odugovlačen zbog neažurnog rada rukovodstva Elektroprivrede”, pita se, u razgovoru za CIN-CG Vuk Iković. 

Ugovor sa Elektroprivredom Srbije 

Iz EPCG tvrde da bi projekat izgradnje HE Komarnica trebalo realizovati u skladu sa Ugovorom o dugoročnoj poslovno-tehničkoj saradnji Elekreoprivrede Crne Gore (EPCG) i Elektroprivrede Srbije (EPS), kojim je predviđeno zajedničko finansiranje i priprema tehničke dokumentacije. U protivnom, tvrde, ako bi pronašli druge partnere za ovaj projekat, trebalo bi plaćati penale EPS-u. 

Ugovor na koji se pozivaju iz EPCG potpisan je davne 1991. godine između elektroprivreda Crne Gore i Srbije, a njegova operativna primjena konkretizovana je kroz Ugovor o zajedničkom finansiranju realizacije prethodnih radova na HE Komarnica, koji je od tada četiri puta aneksiran. 

,,Ugovorom je jasno precizirano da, ukoliko EPCG odluči da u izgradnju HE Komarnica uđe samostalno ili sa nekim drugim partnerom, obavezna je da EPS-u refundira njihov proporcionalni ulog – valorizovanu vrijednost od 49 odsto – i to u roku od 12 mjeseci od donošenja odluke o takvom modelu izgradnje’’, navode iz EPCG. 

Stručanjak koji je dobro upućen u ovaj ugovor tvrdi da se ovo odnosi samo na dosadašnja ulaganja u pripremi projekta i da se ne radi o velikoj sumi, te da bi štete od izgradnje HE Komarnica bile mnogo veće od eventualnih plaćanja penala Srbiji za učešće u izradi dosadašnje dokumentacije oko ovog projekta. A ako se ne bude išlo u izgradnju HE Komarnica, onda nema ni penala.