Srebrni karaš i grgeč – ribe kradljivice prostora i hrane

Objavljeno: 11.11.2021, 19:31h na portalu PCNEN

Nova riblja vrsta u Skadarskom jezeru može biti prijatno iznenađenje za ribolovce, međutim domaće (autohtone) riblje vrste zbog toga mogu ispaštati. Srebrni karaš i grgeč ugrožavaju domaće ribe na različite načine, jer osim što im oduzimaju životni prostor i hranu, grgeč je predator koji smanjuje njihovu brojnost.

Prema posljednjim podacima kojima raspolaže Agencija za zaštitu životne sredine u Skadarskom jezeru do sada je zabilježeno 15 stranih (alohtonih) ribljih vrsta od kojih su dvije prepoznate kao invazivne – srebrni karaš (kinez) i grgeč.

Srebrni karaš se sa domaćim vrstama takmiči za hranu i prostor, dok je grgeč osim što se takmiči za prostor, predator, pa se za hranu nadmeće sa jeguljom i pastrmkom.

,,Najugroženijim smatramo one vrste koje su, pored prirodnog pritiska invazivnih vrsta, takođe ugrožene i uslijed privrednog ribolova“, poručuju iz Agencije za zaštitu životne sredine.

Da bi se neka vrsta nazvala invazivnom ona se mora odomaćiti, a to znači da uspješno počne da živi u novom ekosistemu, da se razmnožava i da počne rasti brojnost njene populacije.

Iz JPNPCG za PCNEN su rekli da je rađeno na izradi brojnih dokumenata koji regulišu sve aspekte zaštite ihtiofaune Skadarskog jezera, kroz saradnju sa institucijama.

,,Urađen je Zakon o slatkovodnom ribarstvu, donose se na godišnjem nivou naredbe i mjere za zaštitu ihtiofaune, urađen je Plan upravljanja ribarstvom i sarađuje se sa naučnim istitucijama oko svih pitanja zaštite ove grupe organizama“, kažu iz NPCG.

Problem koji stvaraju invazivne vrste prepoznat je od strane Vlade Crne Gore pa je 2019. godine donešen, a od 1. marta ove godine počeo sa primjenom Zakon o stranim i invazivnim stranim vrstama, biljaka, životinja i gljiva kojim se uređuje način sprječavanja unošenja i širenja stranih i invazivnih stranih vrsta biljaka, životinja i gljiva, radi ublažavanja i smanjivanja na najmanju moguću mjeru štetnog uticaja na biodiverzitet, ekosistem i zdravlje ljudi.

Srebrni karaš (kinez) – riba sa mogućnošću kloniranja

Srebrni karaš (kinez)

Srebrni karaš riba je iz porodice šarana, koja se u Skadarskom jezeru sa ostalim vrstama bori za svoje mjesto pod suncem, a zbog svoje velike brojnosti i specifičnog načina razmnožavanja oduzima prostor i hranu domaćim pa i endemskim vrstama.

Dr Danilo Mrdak, ihtiolog i državni sekretar u Ministarstvu ekologije, prostornog planiranja i urbanizma pojašnjava za PCNEN više o ovoj vrsti i njenim specifičnostima kao i njenom uticaju na druge ribe u Skadarskom jezeru.

,,Srebrni karaš je omnivorna vrsta (svaštojed) mada je u najvećoj mjeri herbivorna vrsta, što znači da se uglavnom hrani biljnim materijalom. Za njega je karakteristična jedna specifična sposobnost a to je da se razvija preko partenogeneze, što znači da su u populaciji sve klonovi i sve su ženke“, kaže Mrdak za PCNEN.

Za razmnožavanje srebrnom karašu, govori on, potreban je spermatozoid bilo koje ciprinidne vrste, koji nikada ne uđe u jajnu ćeliju već je samo aktivira nakon čega ona počne da se brazda i nastaje nova riba, koja nije potpuni klon ali ima genetski materijal koji sadrži majka riba jer ne dolazi do razmjene genetskog materijala.

Ova vrsta je ,,imala eksploziju“ tokom devedesetih godina, kada je njegova brojnost naglo porasla, što je zapravo ,,eksponencijalna faza rasta gdje vrsta koja dospije u novu životnu sredinu osvaja sve što može, a onda nakon toga prorade intrapopulacioni mehanizmi, kada prestaje kompeticija sa drugim vrstama, koji stabilizuju tu populaciju na određeni nivo“.

Zato, kaže Mrdak, trenutno brojnost nije tako ogromna, kao što je nekad bila, ali ipak nije zanemarljivo jer je kompetitor sa ostalim ciprinidnim vrstama za hranu i prostor, a naročito sa šaranom.

,,U svakom ekosistemu imamo određenu količinu resursa i kad dođe nova vrsta ona jednostavno počne da koristi te resurse – to znači da neke druge vrste ostaju bez njih“, govori Mrdak.

Grgeč – predator bez neprijatelja

Grgeč je jedini brojni predator u Skadarskom jezeru, pa je kao takav prijetnja svim domaćim ciprinidnim vrstama, jer njihova mlađ boravi u priobalju, među lokvanjima, gdje i on živi i može neograničeno da se hrani.

RIBA GRGEČ IZVOR: BOATCRUISEMILENA.ME

,,On u Skadarskom jezeru pronalazi tu jednu potpuno otvorenu nišu u priobalju i dolazi do eksplozije njegovog razmnožavanja“, pojašnjava Mrdak i dodaje da je po istraživanjima iz 2014. i 2015. godine grgeč bio u prve tri vrste u priobalnom dijelu po ukupnoj brojnosti i biomasi.

Ipak, zamijenio je dužinu života u odnosu na brzo razmnožavanje u novoj životnoj sredini.

,,To je borealna vrsta – živi u sjevernim regionima, blizu polarnog kruga. U tim hladnim jezerima on sporo raste, a može da naraste veliki, od pet do deset kilograma. Kod nas, za sve ovo vrijeme nikad nije veći od pola kilograma do 700 grama“, kaže Mrdak, i dodaje da kod nas nije pronađena jedinka starija od pet godina, a da bi narasla do pet kilograma mora živjeti barem 10 ili 15.

U svom prirodnom staništu, u jezerima koja zamrzavaju tokom zime, grgeč ima smanjenu količinu hrane, dok u novoj, toploj životnoj sredini, nema problema sa hranom ,,samo jede i raste“.

Grgeč nikada nije živio u Skadarskom jezeru do osamdesetih godina, a nije potpuno jasno ni kako je tu dospio. Prvo se pojavio u Šaskom jezeru, i nepoznato je da li je došao iz njega ili je pušten u rijeku Bojanu pa se kretao i ka Šaskom i ka Skadarskom jezeru.

,,Pored toga što oduzima prostorni resurs svim ostalim ribljim vrstama, što je u kompeticiji sa pastrmkom i jeguljom za prehrambeni resurs, grgeč vrši i predaciju odnosno intenzivno jede ukljevu i sve druge ciprinidne vrste koje su domaće u Skadarskom jezeru“, zaključuje Mrdak.

Obje vrste su se odomaćile – ostaju u Skadarskom jezeru

Stevan Marić, stručni saradnik za zaštitu ihtiofaune u NPCG, kaže da istraživanja pokazuju da ove dvije vrste opstaju u jezeru i da će tu i ostati.

„Ne može se uraditi puno kada su invazivne vrste u pitanju jer je skoro nemoguće izloviti ili na bilo koji način suzbiti neku invazivnu vrstu riba. Kada jednom ovakav organizam koji se brzo i masovno razmnožava dospije u novu sredinu, i ako mu pogoduju uslovi u kojima se zatekao, ne postoji način njegovog potpunog istrebljenja iz te sredine“, poručuje Marić.

Stevan Marić

Mogu se samo držati pod kontrolom prirodnim predatorstvom od strane ptica, koje ,,ne birajući jedu onu ribu koje ima najviše“.

Slabo efikasna metoda, kaže Marić, bila bi ciljani komercijalni izlov, koji je izuzetno teško sprovesti u praksi a da se pritom ne ugroze i druge vrste.

Ipak, u ovome nije saglasan Danilo Mrdak, on kaže da je za držanje pod kontrolom brojnost ovih vrsta najbolje rješenje upravo – ribolov.

,,S jedne strane držite brojnost na nekom pristojnom nivou, a s druge strane omogućavate i finansijsku dobit. Sad više nema nazad, ne postoji način da se izborimo sa tim“, poručuje on.

Prevencija i edukacija kao rješenje za budućnost

Ipak, za budućnost najvažnija je prevencija, kontrola uvoza, poribljavanja ali i edukacija.

,,Ima individualaca, ribolovaca koji dođu, donesu ribu i kažu ’ja hoću da pecam štuku u Skadarskom jezeru i ja ću da pustim štuku u Skadarsko jezero, iz Lima ću da je donesem, i ona će da živi tu’, ali koji će ona problem da napravi čitavom ekostistemu to ne možete da očekujete da jedan ribolovac, ako nije biološke struke, može da zna. I onda morate da radite i na edukaciji ribolovaca da te stvari ne rade“, kaže Mrdak.

Danilo Mrdak

Priča i o primjeru pirana koje su ulovljene u Skadarskom jezeru, što je primjer neodgovornih pojedinaca – ,,nekome je dosadilo da drži pirane u svom akvarijumu i otišao je i bacio ih je u jezero“. Njima je „srećom ovdje prehladno i ne mogu se razmnožavati, ali nikad se ne zna šta se može desiti.“

Poručuje da je humanost prema jednoj jedinki nekada kobna za mnoge druge.

Stevan Marić kaže da zaštita od invazivnih vrsta počinje još na graničnim prelazima.

„Postoji više zakonskih propisa koji se odnose na invazivne vrste i propisuju strogu kontrolu poribljavanja. Državne institucije kontrolišu svaki unos alohtonih vrsta bilo riba bilo drugih organizama“, poručuje on.

Tvrdi da se trebaju sprovoditi stroge kontrole prilikom poribljavanja od strane stručnih lica, ali da apeli i edukacija na stanovništvo ne trebaju izostati.

Iz Agencije za zaštitu životne sredine saglasni su da se sada malo šta može uraditi po pitanju suzbijanja invazivne vrste koja se uspješno odomaćila, a kao prioritet u budućnosti ističu ,,kontrolu svakog unosa alohtonih vrsta od strane stručnih lica, te apelovanje na stanovništvo i edukaciju o ovoj problematici“.

,,Podsjećamo da, shodno Zakonu o stranim i invazivnim stranim vrstama biljaka, životinja i gljiva Plan upravljanja invazivnim stranim vrstama koje izazivaju zabrinutost priprema organ uprave u saradnji sa Komisijom za procjenu rizika“, poručuju iz Agencije i dodaju da Plan upravljanja donosi Ministarstvo, uz prethodno pribavljena mišljenja organa državne uprave nadležnih za poslove pomorstva i poljoprivrede i odnosi se na period od šest godina.

,,Međutim, s obzirom na to da je Zakon relativno nedavno usvojen, tek predstoji donošenje Plana upravljanja invazivnim stranim vrstama“, kažu iz Agencije za zaštitu životne sredine.

Iako se ne može mnogo uraditi po pitanju suzbijanja ove dvije invazivne riblje vrste ostaje nam za nauk da u budućnosti pratimo preporuke stručnjaka kada je riječ o stranim vrstama i kao odgovorni građani sačuvamo biodiverzitet.

Jovana Damjanović

Priča je nastala kao dio šireg istraživanja „Invazivne biljne i riblje vrste – njihov uticaj na ekosistem NP Skadarsko jezero“.

Ova istraživačka priča je  podržana kroz projekat “SOS Skadar lake – Keeping the Montenegrin Wilderness Wild”, kojeg finansira Partnerski fond za ugrožene ekosisteme (CEPF). Cilj projekta je obezbjeđivanje dugoročne zaštite nacionalnog parka Skadarsko jezero.